Konu: Hadis Kaynaklarının Tenkidi Salı 06 Eyl. 2011, 19:02
Aşağıdaki yazı forum içindeki bir başka konudan alınmıştır. Önemine binaen bir de buraya açmayı elzem addettim. Zira bazen öyle öenmli konularda bazı kitaplardan öyle dandik rivayetler getiriliyor ki ne sened ne sepet hiçbir açıklama olmadığı gibi, rivayet doğrudan Kur'an'a ters. Fakat aşağıdaki yazı bu tip rivayetlerin kaynakları hakkında doyurucu bilgiler sunmakta olup, bizleri muarızlarımıza cevap verebilmek için uzun araştırmalar yapma külfetinden kurtaracaktır. Üstelik senedi verilmediği için cevap veremediğimiz ve fakat aslen uydurma ya da aşırı zayıf olan hadisler konusunda da bir fikir edinmemizi sağlayacaktır. 3. Hadis Kitapları İçin Bir Değerlendirme
Râmûz el-Ehâdîs kitabının kaynakları yönünden değerlendirebilmemiz için bilinen hadis kitapları konusunda, hadis otoritelerinin sağlamlıkları yönünden yapmış oldukları değerlendirmelerden haberdar olmamız gerekir. Bu konunun sahası çok geniş olmakla beraber, biz burada hadis sahasındaki otoriteleriyle bilinen baba-oğul iki âlimin değerlendirmelerini vereceğiz. Bu iki âlim Şah Veliyyullah Dihlevî (1114-1176) ile oğlu şah Abdu'l-'Aziz Dihlevî (1159-1239) dir. Şah Veliyyullah Dihlevî'nin Huccetullâhi'l-Bâliğa'sında[7] 'Abdu'l-'Aziz Dihlevî'nin İse Ucâle-i Nâfİ'a'sında [8]hadis kitapları hakkında yapmış oldukları değerlendirmeyi birbirlerine çok yakın olduklarından birleştirerek ve biraz özetleyerek- aşağıya veriyoruz:
Günümüze kadar ulaşan hadis kitaplarını sıhhat ve sağlamlık itibariyle dört tabakaya ayırabiliriz. 1.TABAKA: Buhari'nin ve Müslim'in Sahihleri ile İmam Malik'in Muvattâı (3 kitap): Bu üç kitaptaki rivayetler diğer herhangi bir hadis kitabındaki rivayetlere nazaran çok daha sağlamdırlar. Buharı ve Müslim, rivayetlerinde ittisal şartını titizlikle aramışlardır.
2. TABAKA: Birinci tabakadaki üç kitabın seviyesine ulaşmamakla beraber derleyicileri güvenilir ve dürüst olarak bilinen ve yazdıkları dönemde büyük kitlelerce hüsn-ü kabul gören kitaplar: Bunlar; Ebu Davud'un Süneni, Tirmizî'nin Câmî'i ve Nesai'nin Muctebâ'sıdır. (3 kitap). Ahmet b. Hanbel'in Musnedi de bu tabakaya nisbet edilirse de onda tenkîd edilmemiş çok sayıda "zayıf' hadis mevcuttur.
3. TABAKA: Buharî ve Müslim'in eserlerinden önce veya sonra ya da onlar zamanında, sıhhat şartı gözetilmeden derlenen ve şöhretleri ilk iki tabakadaki eserlerin seviyesine ulaşamayan hadis kitaplarıdır. Bu kitaplar; sahih, hasen, zayıf, ma'rûf, garib, şazz, munker, hata, sevab, sabit, maklûb... her çeşit rivayeti ihtiva ederler. Bunlar; tamamen dışlanmamakla beraber ilim alanında önemli şöhreti olmayan, hadis otoritelerince değerli bulunup üzerinde durulmayan; lisaniyatçılarca, fakihlerce veya biyografi yazarlarınca malzeme niteliğinde görülmeyen ve taklidin yaygınlaştığı dönemlere kadar kıyıda köşede kalmaya mahkum olan kitaplardır.Bunlar; İbn Mâce'nin Süneni, Dârimi'nin ve Ebu Yalâ'nın Musned'leri, 'Abdu'r-Rezzaq ve Ebu Bekr b. Ebî Şeybe'nin Musannefleri, Abd b. Humeyd ve Tayâlisî'nin Musnedleri, Dârequtnî'nin Sunen'i, İbn Hibbân'ın Sahih'i, Hâkimin Mustedreki İle Beyhaqî, Tahavî ve Taberânî'nin kitaplarıdır. Bu musannıfları bir çoğunun hedefi, sıhhat yönünden hiçbir tenkîd ve tahlile tabi tutmadan buldukları herşeyi derlemek olmuştur.
4. TABAKA: İlk tabakalardaki hadisçilerce bilinmeyen veya bilinmesine rağmen herhangibir kusurundan dolayı itibar edilmeyen rivayetlerden oluşan ve aradan uzun asırlar geçtikten sonra derlenmiş bulunan eserlerdir. Bu kitapların malzemesi genellikle şunlardan oluşmaktadır: a) Muhaddislerin itibar etmedikleri; genellikle mübalağacı vaizlerin, mutaassıb fırkacıların, zayıf karakterli kimselerin rivayet ettikleri sözler; b) Sahabe, tabiîn, hukema ve vaizlerin sözleri veya israiliyyat haberleri iken ravilerin bilerek veya bilmeyerek Hz. Peygamber'e (s) nisbet ettikleri sözler; c) Kur'ân ve sahih hadislerden mefhûm olarak çıkarılabilecek bir hususun; hadisin inceliklerini bilmeyen sâlih kimselerce kasıtsız olarak veya bu incelikleri bilenlerce kasıtlı olarak Resûlullah'a (s) izafesiyle oluşan rivayetler; d) Farklı birçok hadisin ibarelerinin birleştirilmesiyle meydana getirilen kompleks rivayetler... Böyle rivayetlerin kaynağı olarak: İbn Hibban ve Uqaylî'nin Du'afâ'ları, İbn 'Adiyy'in Kâmil'i; Hakim, Ebu Nu'aym, Deylemi, Hatib, İbn 'Asakir, İbn Merdeveyh, Cevzeqânî, İbn Şahin, Ebuş-Şeyh ve İbnu'n-Neccar'ın kitapları gösterilebilir. Bu tabakadaki kitapların en iyi rivayetleri ancak "zayıf" niteliğindedir. En çirkin olanları ise uydurma ve çarpıtılmış olanlarıdır. Meşhur hadis kritikçisi İbnu'l-Cevzî'nin Mevdu'ât (Uydurmalar) kitabının ana malzemesini Suyûtinin (hadis) kitaplarının sermayesini bu kitaplar oluşturmaktadırlar.
Bu dört tabakanın dışında kalan ve fıkıhçılar, tasavvufçular, tarihçiler... yoluyla şöhret bulmuş bir 5. TABAKA vardır ki; İmanında ciddiyyetsiz, Arab diline vakıf kimselerin sağlam senetlerle Hz. Peygamber'e (s) izafe ettikleri rivayetlerden oluşurlar. Bunlar İslâm'da büyük musibetlere sebep olmuşlardır. Ancak büyük hadis otoriteleridir ki bunların yüzündeki maskeyi yırtabilmiştir. Üçüncü tabakadaki kitaplardan, ancak rical ve hadis tekniği ilimlerinde uzman olanlar faydalanabilirler. Dördüncü tabakadaki kitaplara gelince, daha çok muteahhirin (sonrakiler) nezdinde şöhret bulmuş eserlerdir. Sapık fırkaların birçoğu kendi mezheplerine mesned ararlarken hep bu kitaplara sarılmışlardır. [9]
[9] Hikmet Zeyveli, Kur’ân ve Sünnet Üzerine (Makaleler), Bilgi Vakfı Yayınları: 42-45.